НОЁН ХУТАГТ ДАНЗАНРАВЖАА ТЕАТР

18- ^р зууны Төвдийн буддын шашинтан Дагпу Лувсан Дамбийжалцан нь Энэтхэгийн хунтайж Дарманандын хойд дүр байв. [3] 1735-1737 оны хооронд Дагпу Лувсан Дамбийжалцан шавь нарынхаа хүсэлтээр 11 настайгаасаа мөрөөдөж байсан зөгнөлөө бичиж үлдээжээ. Энэ ном нь “Цэнхэр хоолойтой сарны хөхөөний үлгэр” нэртэй байв. Үүний зорилго нь уншигчдад энэрэн нигүүлсэхүйн ач холбогдлыг ойлгоход нь туслах явдал байв. Зуу орчмын дараа энэ түүхээр Ноён хутагт Данзаравжаа монгол хэлээр дуурь бичсэн. Хөхөө шувууны дуу яагаад хаврын эхэн сард ирдэг тухай домог юм.

Домог

Эрт урьд цагт Гуларанз хэмээх эрхэм хаан Махамадигийн хамт амьдарч байжээ. [2] Тэд Номуун Баясгалан хэмээх хөөрхөн хүүтэй болжээ. Хааны зөвлөх Ямши залуу хунтайжид атаархаж байв. Тэрээр ханхүүг хэрүүл өдөөж, итгэлт хүмүүсийг нь хөөж гаргасан. Дараа нь Ямши өөрийн хүү Лаганыг танилцуулсан бөгөөд тэрээр хунтайжийн цорын ганц найдвартай зөвлөх болсон юм. Номуун Баясгалан хайрт Сэрсэнмаатай сүй тавьсан бөгөөд түүний найз Сурасдини ч бас атаархдаг байжээ.

Нэгэн өдөр Лаган хунтайж Номуун Баясгаланг ойн гүнд очиж түүнтэй хамт бясалгахыг ятгав. Тэрээр ханхүүг биеийг өөр амьтантай сольж зүрхлэв. Тиймээс хоёулаа сүнсээ хөхөө шувуунд шилжүүлж, өдөржингөө тэнгэрт чөлөөтэй нисэв. Гэвч өдөр шөнө болж байхад зөвлөхийн хүү гэнэтхэн хунтайжийг орхин тэдний хүний бие тавьсан голын гольдрол руу буцаж нисэв. Лаган хурдан сүнсээ ханхүүгийн биед шилжүүлэв. Дараа нь тэр өөрөө гол руу шидсэн. Алдагдсан ханхүү эцэст нь зөв газартаа буцаж очих замаа олоход түүний найз ч, цогцос ч олдсонгүй.

Гайхсан хунтайж ордон руугаа буцаж очоод түүний цогцсыг үнэхээр Лаган хулгайлсан болохыг олж харав. Эцэг эхтэйгээ, хэнтэй ч хамаагүй ярих гэж дэмий л хичээсэн. Хүмүүс шувууны дууг л сонсдог байсан. Лаган өөрийгөө Номуун Баясгалангийн дүрд хувиргаж, итгэлт найз нь ойн голд живж үхсэнийг хаан, хатанд зарлав. Хүүгээ нас барсан тухай мэдээг сонсоод Ямши хадан дээрээс үсэрч, Лаганы ээж өөрийгөө дүүжлэв. Гэвч Лаган огтхон ч санаа зовоогүй бололтой. Тэрээр ханхүүгийн дүрд хувирч, хааны ордонд сүйрэлд хүргэв. Тэр аймшигт Сурасдинигийн талд өөрийн хөөрхөн сүйт бүсгүйг үгүйсгэв. Ханхүүгийн зан авир нь эцэг эхийг нь зовоожээ. Хутагт хатан удалгүй нас барав. Хаан сэтгэлээр унажээ. Хаант улс уналтын эрин үе рүү оров.

Сэрсэнмаа ойгоос буцаж ирсэн цагаасаа хойш хутагт хунтайж нь их харгис хэрцгий, тэвчихгүй болсныг анзаарч байлаа. Тэр хааныг тайвшруулахыг хичээж, ойд жинхэнэ ханхүүг хайхаар явав. Олон хоног сар өнгөрсний эцэст тэрээр хөхөө шувууг хамтрагч болгон авч явсан нэгэн ламтай уулзав. Лам өдтэй найзынхаа уй гашууг өгүүлэв. Хөхөө шувуу нь нэгэн цагт хувь заяаг нь урвагч хулгайлсан эрхэм хунтайж байсан гэж лам хэлэв. Тиймээс тэр ханхүүг хэзээ нэгэн цагт сүнс нь хүн төрөлхтөнд нь эргэж орох болно гэж найдаж бүх амьтдын сайн сайхны төлөө залбирахад нь тусалж байв. Сэрсэнмаа ордонд буцаж очоод хааныг дахин нэг удаа тайвшруулав. Аав нь хүүтэйгээ дахин нийлэхийн тулд түүнийг хөхөө шувуу болгон хувиргаж өгөхийг хаан бурхадаас гуйсан ч тус болсонгүй. Тэр цагаас хойш хөхөө шувуу хувь заяаг өөрчлөхийн төлөө залбирдаг. Тийм ч учраас хөхөө шувууны дуу хаврын эхэн сарыг зарлах болсон.

Дуурь

Ноён хутагт Данзанравжаагийн “Саран хөхөөний амьдралын түүх” жүжгийг 1831-1920-иод он хүртэл Монгол орон даяар төдийгүй цаашилбал тайзнаа амжилттай тавьжээ. Энэ дуурийг бүрэн эхээр нь толилуулахад бүтэн сар үргэлжилсэн. Энэ нь есөн үйлдлээс бүрдсэн. Түүний богино хувилбар нь 15 хоног үргэлжилсэн. Үзэгчид дуурь үзэхийн тулд театрын ойролцоо буудаллаж байв. Энэ нь зуны баяр наадмын баяр баясгалантай үетэй давхцсан юм. Өдөр бүр шоу өглөө дунд эхэлж, үдийн завсарлага хүртэл үргэлжилдэг байсан бөгөөд дараа нь үд дунд хүртэл үргэлжилдэг байв. Завсарлагааны хооронд бүжиг, инээдмийн үзүүлбэр үзүүлсэн нь үзэгчдийн сонирхлыг ихэд татав. [4]

Данзанравжаа шавь нартайгаа хамт олны дундаас хамгийн чадварлаг дуучин, бүжигчдийг сонгон шалгаруулж авна. Тэд илтгэл тавихаас хагас жилийн өмнө бэлтгэлээ хийж эхэлдэг. Тоглолтод эмэгтэйчүүд, лам нар оролцохыг зөвшөөрсөн. Данзанравжаагийн театр нь туслагчдад бороо, салхи, үүл, гол мөрөн, гэрэл, сарыг үзэгчдийн харалгүйгээр бүтээдэг цогц бүтэцтэй байв. Дууны эффект болон хөгжмийг үндэсний хөгжмийн зэмсгээр хөгжимчдийн найрал хөгжим тоглов. Хөгжим, үгийг жүжгийн зохиолч өөрөө зохиосон. Мөрүүдээ мартсан жүжигчдэд туслах сүвшний тусгай булан хүртэл байсан. Хувцас солих өрөөнүүд тайзны ард нуугдсан байв. Жүжигчид тод будалт, үрэлгэн хувцас өмссөн нь гайхалтай нөлөө үзүүлсэн.

Данзанравжаа хүүрнэл зохиолын эхийг чөлөөтэй найруулж, дүрүүд болон тэдний харилцан ярианд илүү өнгө, ялгарал нэмсэн. Данзанравжаа судлаач С.Хөвсгөл энэ дуурийг нийтдээ 87-оос доошгүй жүжигчний бүрэлдэхүүнтэй гэж тооцсон. [1] Дүр бүр нь түүний өнгөрсөн, одоо, ирээдүйн амьдралыг харуулсан олон янзын бие, хувцастай байв. Түүхгүйгээр бүтэхгүй байх байсан түүхэнд дүр бүр амин чухал байсан. Жүжгийн зохиолч Махамади хатан эхийн дүрийг багтаасан нэмэлт дүрүүдийг бүтээжээ. Түүний эмэгтэй дүрүүд нь нарийн төвөгтэй байсан. Тэдэнд унших ёстой чухал хэсгүүд байсан. Энэ нь олон нийтийн анхаарлын төвд байгаа эмэгтэйчүүдийн эрх мэдэл, мэдрэмжтэй байдлыг онцолсон юм.

Мессеж

Данзанравжаагийн найруулсан “Цэнхэр хоолойт сарны хөхөөний үлгэр”-ийг бие даасан уран бүтээл гэж үзэх боломжтой гэдэгтэй олон судлаач санал нийлдэг. Байгаль, сүнс нэгдмэл гэж үзсэн түүний дуурь нь Буддын сургаалаас гүн ухаан, шашны сургамжийг гүн гүнзгий агуулсан байдаг. Энэ нь инээдмийн, романтик, уянгын сэдвүүдийнхээ ачаар хөгжилтэй байсан.

Энэ дуурь нь Буддын гүн ухаанд төвлөрсөн дор хаяж гурван чухал ойлголтыг авч үзсэн. Нэгдүгээрт, энэ нь бясалгалаар дамжуулан нэгдмэл байдал, амьдралын хязгаарыг даван туулах санааг нэвтрүүлсэн. Хоёрдугаарт, уг дуурь нь ханхүү, зөвлөх хүү хоёрын харилцаагаар үйлийн үрийн хуулийн илрэлийг харуулсан. Энэ нь нэг ёсондоо гол дүрийн туулсан шударга бус явдлыг зөвтгөх шиг болсон. Эцэст нь хэлэхэд, энэ бол байгалийн бүх амьтдын зовлон зүдгүүрийг арилгахын төлөө энэрэн нигүүлсэх сэтгэл, залбирлын ач холбогдлын тухай үлгэр юм.

Өдгөө Дорноговь аймгийн Сайншанд дахь Данзанравжаагийн музейд Данзанравжаагийн шавь нарын урласан үнэлж баршгүй гар бичмэл, тайзны найруулга, оригинал хөгжмийн нот бүхий партитура, хувцас хэрэглэл хадгалагдаж байна. Түүхч, жүжигчид энэхүү өвөрмөц дуурийг үнэн зөв судлахад дэмжлэг, туршлага олж авснаар Монголын уламжлалт театрыг сэргээх чухал алхамуудыг хийж байна.

Хэзээ нэгэн цагт Ноён хутагт Данзанравжаагийн нэрэмжит тогооч тайзнаа тайзнаа уригдан дэлгэрсэн нь зуны баяр наадмын баяр баясгалантай үеийг дахин баяжуулна гэж найдъя.

Лавлагаа:
[1] Khuvsgul, S. “Саран Хөхөөний Намтар Жүжгийн Дүрийн Тогтолцооны Онцлог.” Цэдэвдоржид Г. Д. Равжаа Судлалын Тойм, Vol. 2. Улаанбаатар: Бамби Сан, 2014. Pg. 154.
[2] Мэнд-Ооёо, Г.Гэгээнтэн. УБ.: Мөнхийн үсэг, 2012. Pg. 229.
[3] Музраева, Д.Н. “Сравнительно-Сопоставительный Анализ Текста Биографий Дагпу Лобсан-Данби-Джалцана (XVIII Б.) и Либретто Пьесы Д.Равджи “Жизнеописание Лунной Кукушки” (XIX Б.)” Цэдэвдорж, Г. Д. Равжаа Судлалын Тойм, Vol. 2. Улаанбаатар: Бамби Сан, 2014. Pg. 216.
[4] Оюун, Э.“Саран Хөхөөний Намтар Дуулах Тухайд.” Цэдэвдоржид Г. Д. Равжаа Судлалын Тойм, Vol. 1. Улаанбаатар: Бамби Сан, 2014. Pg. 82.